در پژوهش پیش رو سعی شده است به حلقه انحرافی از نمای بیرونی نگریسته شود. پرواضح است که توجه به تحلیل اتاق فکرهای مستقر در کشورهای غربی از جریان‏های سیاسی داخل کشورمان، فارغ از ارزش خبری و ارزش‏گذاری محتوایی آن‏ها، در یافتن «نقشه راه» و «آینده‏کاوی رفتار طرف بیرونی» بسیار حائز اهمیت است.

پیش گفتار

پیش از ورود به بحث، توجه به نکاتی که می‏تواند تحلیل‏های پیش رو را در مقام یک «ارزیابی استراتژیک» از نظر مخاطب بگذراند، ضروری می‏نماید.

لزوم توجه به نگاه و برآورد غرب از حلقه‌ انحرافی و کنش‏های پیرامون آن را می‏توان چنین برشمرد:

1- غرب نشان داده‏است که به دنبال شناسایی و کمک برای روی کار آمدن افرادی در نظام جمهوری اسلامی است که طرف مناسب‏تری برای تعامل در فعل و انفعالات بین‏المللی هستند؛ از این رو، تحلیل‏های غربی از حلقه انحرافی می‏تواند در برنامه‏ریزی‏های آینده‏ی غرب برای ایران نقش مهمی داشته باشد.

2- بررسی پیش رو نشان می‏دهد؛ نکات، علائم و موضع‏گیری‏هایی که مواد خام تحلیل غربی را تشکیل داده‏اند، حاصل تحلیل رفتار رئوس ساختار سیاسی کشور است. در واقع تحلیل‏های ارایه شده، ارتباط مستقیمی با عملکرد و مواضع حلقه انحراف دارند. این مهم با تدقیق در زمان‏بندی کنش‏های داخلی حلقه انحراف و واکنش‏های خارجی به وضوح نمایان است.

3- استفاده زیرکانه رسانه‏های غربی از تکنیک‏های اقناع خبری برای همراه‏سازی مخاطب با خود در ارایه تحلیل، نکته‏ای حایز اهمیت است. به عنوان نمونه؛ این رسانه‏ها از خانه نشینی رییس‏جمهور به عنوان «بروز بیشتر شکاف موجود در هرم قدرت» یاد کرده و در تحلیل غرض‏آلود آن، دلایلی را در جهت منافع خود و با ارایه اطلاعات بعضاً دقیق و تکیه بر نظر تحلیل‏گران منتشر می‏کنند.

4- در پژوهش پیش رو، طرف غربی در تحلیل جریان‏های سیاسی داخل ایران، از دو طیف تحلیل‏گر استفاده کرده‏است؛ تحلیل‏گران زبده‏ی بومی غربی و تحلیل‏گرانی که اصالت ایرانی دارند و در مراکز و اتاق فکر بین‏الملل مشغول به کارند. در بسیاری اوقات، نگاه تحلیل‏گران ایرانی مقیم کشورهای غربی –با توجه به شناخت دقیق‏تر این افراد از فرهنگ کشور- با درصد بالایی به واقعیت نزدیک‏تر است.

تحلیل‏های غرب پیرامون جریان انحراف

تحلیل‏های طرف غربی پیرامون جریان انحراف، از اسفندماه سال 1389 آغازشده و در ماجرای خانه‏نشینی رییس‏جمهور اوج می‏گیرد. این تحلیل‏ها را می‏توان به سه مقطع تقسیم کرد:

1- پیش از خانه‏نشینی رییس‏جمهور؛

در این مقطع، تحلیل‏ها حول «اسفندیار رحیم‏مشایی»، گمانه‏های ارسال پیام‏های ارتباطی وی به آمریکا و موضع‏گیری‏های جنجالی‏اش صورت پذیرفته‏است و البته این‏ها پس از دولت نهم و رویکرد خصمانه و غیر منعطف غربی‏ها به دولت صورت گرفته‏است.

2- در طول 11 روز خانه‏نشینی رییس‏جمهور

رئوس مطالب مطرح شده در این برهه عبارتند از: توصیف شرایط، تلاش برای علت‏یابی شکاف و گمانه‏زنی پیرامون احتمال عزل یا استعفای رییس‏جمهور.

3- پس از خانه‏نشینی رییس‏جمهور

در این دوره، ارایه‏ی تحلیل‏های دقیق‏تر آغازشده‏است. انتساب شکاف رهبری-ریاست جمهوری به عنوان یک بحران در کشور به بهار عربی و نمود آن در ایران، تحلیل شرایط و رفتارشناسی «اسفندیار رحیم‏مشایی» و بررسی آن از زاویه‏ی تقابل با اهداف مقام معظم رهبری، نمونه‏هایی از این تحلیل‏هاست. در این برهه، طرف غربی تلاش‏های فراوانی برای القای وجود شکاف میان ارکان اصلی نظام جمهوری اسلامی انجام داده‏است.

حاصل آن‏که، ظهور «حلقه انحرافی»، این فرصت را به طرف غربی داده‏است تا از این حلقه و حواشی ایجادشده توسط آن به عنوان «شکاف عمیق میان رهبری و ریاست جمهوری» یاد کند و به تحلیل آن بپردازد.

رئوس تحلیل‏های طرح‏شده‏ی طرف غربی پیرامون این موضوع را می‏توان چنین برشمرد:

1- شناسایی و توان‏سنجی از دو طرف شکاف پیش‏آمده در سطوح عالی جمهوری اسلامی؛

2- گمانه‏زنی پیرامون امکان استعفا یا عزل احمدی‏نژاد از ریاست جمهوری؛

3- ریشه‏یابی شکاف نوظهور در حاکمیت ایران؛

4- شناسایی طرف مطلوب غرب در شکاف حاکمیت ایران؛

5-  فواید شکاف رهبری-ریاست جمهوری برای طرف غربی؛

6- گمانه‏زنی‏ها پیرامون پیروز انتخابات‏های آتی ایران؛

7- گمانه‏زنی‎های طرف خارجی پیرامون رییس‏جمهور آینده‏ی ایران؛

8- بررسی تأثیر جریان انحرافی بر آینده‏ی هسته‏ای ایران؛

9- آینده‏پژوهی تحلیل‏گران غربی از جریان انحرافی

نتایج حاصل از رفتارشناسی طرف غربی از حلقه انحرافی نشان از گشوده شدن روزنه‌ی امیدی دارد که غرب برای تغییرات آینده‌ی حکومت ایران مدت‌هاست به دنبالش بوده ‌است. اصلی‌ترین نتیجه‌گیری‌های حاصل از این رفتارشناسی برای تحلیل‌گران غربی به ترتیب زیر می‌باشد:

الف) بروز شکاف در هسته‌ی مرکزی ساختار قدرت؛

ب) مخالفت از درون با ساختار سنتی و حوزوی نظام؛

ج) یافتن ظرفیت‌های جدید برای استراتژی مهار درونی قدرت نرم جمهوری اسلامی.

مؤسسه‌ی آمریکایی «رَند»[1] که با پشتوانه‌ی مالی «بنیاد اسمیت ریچاردسون»[2] سالیانی است به مطالعه در خصوص ایران مشغول است، در زمره‌ی مراکزی است که به تحلیل رفتار حلقه انحراف علاقه‌مند است. «علی‌رضا نادر» از جمله استراتژیست‌های مؤسسه‌ی رند، معتقد است شرایط داخلی کشور با مهندسی حلقه انحراف به‌سوی بحرانی شدن در حال حرکت است؛ وی در جمله‌ای قابل تأمل تصریح می‌کند: «آن چه ما در ایران ناظریم، آرامش پیش از طوفان است.»[3]

«عباس ملک‌زاده میلانی»،‌ سرپرست پروژه‌ی «دموکراسی در ایران»، در «مؤسسه‌ی آمریکایی هووِر»[4] نیز در تحلیلی نزدیک به علی‌رضا نادر از بی‌ثباتی در ایران به واسطه‌ی رفتارهای ناشی از این جریان سخن گفته، نتیجه می‌گیرد: «نمی‌توان وقایع چند ماه آینده را حدس زد.»[5]

«رابرت فیسک»[6]، تحلیل‌گر و مقاله‌نویس روزنامه‌ی ایندیپندنت اما تبعات بحران‌سازی جریان انحراف را از این بالاتر برده و می‌نویسد: «انتظار آن می‌رود که احمدی‌نژاد در تماشایی‌ترین جایگاه ضربه‌پذیر در تاریخ جمهوری اسلامی قرار گیرد».

بحران‌سازی‌های فصل به فصل حلقه انحراف امیدواری تحلیل‌گران غربی را برای تحقق آرزوی دیرینه‌ی «بی‌ثبات‌سازی حاکمیت ایران» بیش از پیش نمایان می‌سازد. این موضوع در لابه‌لای بسیاری از اسناد منتشره‌ی تحلیل‌گران غربی مشهود است؛ از آن جمله، تحلیل‌گر روزنامه‌ی «لوفیگارو» است که می‌نویسد: «آیا حکومت ایران، در سایه‌ی انقلاب در کشورهای عرب و دو سال پس از خیزش سبز که شکست خورد، در حال ترک خوردن از داخل است؟ هنوز برای نتیجه گرفتن، بسیار زود است؛ اما نشانه‌هایی هست که نشان می‌دهد اختلافات شدیدی وجود دارد.»[7]

پرسش اصلی از میان چنین تحلیل‌هایی آن است که این «نشانه‌ها» که طرف غربی را امیدوار کرده و برنامه‌ریزی‌های دقیقی را به همراه آورده ‌است، کدام‌اند؟ پیش از پرداختن به پاسخ این پرسش مهم، توصیف نگاه غرب به «فواید شکاف ساختاری در حاکمیت ایران»، ضروری است.

فواید شکاف در سطوح عالی حاکمیت جمهوری اسلامی برای غرب

«تلاش برای مهار درونی قدرت نرم جمهوری اسلامی»، برآیندی از سعی و خطای 32 ساله‌ی غرب در جنگ با ایران است. با این مقدمه، طبیعی‌ترین گزینه برای طرف غربی، ظهور حلقه‌‌هایی در داخل ساختار قدرت است که آهنگ دوگانه‌ای را مخابره می‌کنند و اکنون از نگاه غرب، «حلقه انحراف» در کنار حلقه‌‌ها و جریان‌های معارض دیگر دارای چنین شرایطی است. تحلیل‌گران غربی در تحلیل‌های خود، مزایای زیادی را برای ظهور این حلقه عنوان کرده‌اند که در این مجال به 10 سرفصل از آن‌ها اشاره می‌شود:

1. برملا شدن کشمکش‌های جناح‌های درون حاکمیت ایران و ماهیت پرتنش آن‌ها؛

«بی.بی.سی» فارسی یکی از بسیار رسانه‌هایی بود که بر این نکته دست گذارده و این‌گونه تحلیل می‌کند: «حکومت ایران در مناقشه‌ی میان نزدیکان آقای احمدی‌نژاد از یک‌سو و طیف گسترده‌ای از اصول‌گرایان، میانه‌روان و تندروهای حامی رهبر ایران از سوی دیگر، یک‌بار دیگر ماهیت پرتنش درون خود را آشکار یافته است.»[8]

2. شکستن تابوهایی که در گذشته مقدس بوده‌اند؛

این موضوع به خصوص پس از چند مرحله بحران ‌آفرینی حلقه انحراف که منجر به حل مسأله از سوی رهبر معظم انقلاب گردید، در تحلیل‌های ارایه شده از سوی تحلیل‌گران غربی، برجسته شد. غربی‌ها به صورتی ملموس، ذوق‌ زدگی خود را از مخالفت با «رهنمودهایی که تاکنون مقدس بوده‌اند» نشان داده و این مسأله را زنده ‌شدن طرح مرده‌ای می‌دانند که در دوران اصلاحات از سوی برخی مسؤولین، آغاز شده بود.

3. برجسته شدن شکاف‌های سیاسی و اجتماعی داخل کشور؛

4. تبدیل شدن حلقه انحراف به متحد جنبش دموکراسی ایران؛

5. شناسایی حلقه انحراف به عنوان «حلقه‌ای که سقوط جمهوری اسلامی را سرعت می‌بخشد»